سید جمال‌الدین افغانی؛ میراثی برای بیداری و اتحاد

سید جمال‌الدین افغانی؛ میراثی برای بیداری و اتحاد!

بنیاد و شورای جهانی سادات – وین، اتریش.

هنگامی که تقویم، گردش سالانه خود را به ماه ثور می‌رساند، برای ملت افغانستان و عموم مسلمانان، یادآور تولد شخصیتی است که با اندیشه‌های ژرف و تلاش‌های خستگی‌ناپذیر خود، فصل نوینی در تاریخ بیداری اسلامی گشود. سید جمال‌الدین افغانی (زاده‌ی اسعدآباد، کُنَر، شرق افغانستان، حدوداً در ثور سال ۱۲۱۷ خورشیدی/۱۸۳۸ یا ۱۸۳۹ میلادی – درگذشته‌ی ۱۸۹۷ میلادی)، نه یک نام در لابه‌لای اوراق تاریخ، بلکه صدایی رسا و ماندگار است که پژواک آن، همچنان در جان جوامع مسلمان طنین‌انداز است.

بزرگداشت یکصد و هشتاد و هفتمین سالروز تولد این مصلح سترگ، صرفاً یک آیین یادبود نیست؛ بلکه فرصتی مغتنم برای بازخوانی میراث فکری او و تأمل در چگونگی به‌کارگیری آن در مواجهه با چالش‌های پیچیده‌ی امروز است. در دورانی که جهان اسلام و به‌ویژه افغانستان، با بحران‌های متعددی دست و گریبان است، اندیشه‌های وحدت‌بخش، اصلاح‌طلبانه و استقلال‌خواهانه‌ی سید جمال‌الدین می‌تواند همچون فانوسی دریایی، راهنمای کشتی سرگردان جوامع ما در دریای پرتلاطم تحولات باشد. پیکر این اندیشمند پیشگام، پس از عمری تلاش و تبعید، در خاک دانشگاه کابل به امانت سپرده شده است، نمادی از دلبستگی عمیق او به سرزمین مادری و آرزوهای والایش برای سربلندی آن.

سید جمال‌الدین، زندگی پرماجرا و پرثمری را سپری کرد. سفرهای بی‌شمار او به قلب تمدن‌های اسلامی و اروپایی، او را به درکی عمیق از نقاط قوت و ضعف جوامع مختلف رساند. او از نزدیک شاهد پیشرفت‌های علمی و صنعتی غرب و در مقابل، انحطاط و پراکندگی جهان اسلام بود. این تجربه‌ها، او را به این باور راسخ رساند که رهایی از این وضعیت اسفناک، جز از طریق یک تحول بنیادین در اندیشه و عمل مسلمانان میسر نخواهد شد.

اندیشه‌های سید جمال‌الدین، طیفی گسترده از مسائل را در بر می‌گیرد. او با تأکید بر نقش عقل و استدلال، مسلمانان را به تفکر انتقادی و بازنگری در باورها و سنت‌های خود دعوت می‌کرد. او می‌گفت: “اسلام دین علم و معرفت است و هرگز با عقل سلیم در تضاد نیست.” او بر این باور بود که تقلید کورکورانه و دوری از تعقل، عامل اصلی عقب‌ماندگی جوامع مسلمان است. وحدت اسلامی، جوهر اصلی دعوت سید جمال‌الدین بود. او با بصیرت عمیق خود، خطر تفرقه‌افکنی را به‌عنوان حربه‌ای کارآمد در دست استعمارگران تشخیص داده بود. او فریاد برآورد: “ای مسلمانان، متحد شوید! رمز عزت و قدرت شما در وحدت شماست.” او معتقد بود که اختلافات مذهبی و قومی باید در سایه‌ی منافع عالیه‌ی امت اسلامی کمرنگ شوند.

سید جمال‌الدین، مبارزه با استبداد را نیز یک وظیفه‌ی شرعی و ملی می‌دانست. او حکومت‌های جائر و خودکامه را مانعی بزرگ در برابر پیشرفت و شکوفایی جوامع می‌شمرد و می‌گفت: “حکومتی که بر پایه‌ی ظلم و ستم بنا شود، دیر یا زود فرو خواهد ریخت.” او از حکومت‌های مردمی و مبتنی بر عدالت و قانون حمایت می‌کرد. او همچنین بر اهمیت فراگیری علوم و فنون جدید تأکید می‌کرد و می‌گفت: “امروز، سلاح مسلمانان باید علم و دانش باشد.” او مسلمانان را به کسب دانش روز و استفاده از دستاوردهای تمدن بشری برای مقابله با چالش‌های مدرن فرا می‌خواند.

افغانستان امروز، پس از سال‌ها جنگ و بحران، بیش از هر زمان دیگری به وحدت، اصلاح و استقلال نیاز دارد. اندیشه‌های سید جمال‌الدین افغانی می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد: در شرایطی که اختلافات قومی و مذهبی همچنان به عنوان یک چالش مطرح است، تأکید سید جمال‌الدین بر وحدت اسلامی و ملی می‌تواند الهام‌بخش تلاش‌ها برای ایجاد یک جامعه‌ی یکپارچه و متحد باشد. او می‌گفت: “وطن، خانه‌ی مشترک همه‌ی ماست و آبادانی آن، وظیفه‌ی همگانی.” برای مقابله با جهل و نادانی که زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات است، نیاز به یک تحول اساسی در نظام آموزشی و فرهنگی وجود دارد.

اندیشه‌های سید جمال‌الدین در مورد اهمیت علم و تفکر انتقادی می‌تواند راهنمای این اصلاحات باشد. او تأکید می‌کرد: “جامعه‌ای که از نور علم محروم باشد، محکوم به فناست.” برقراری یک نظام عادلانه و کارآمد که حقوق همه‌ی شهروندان را تضمین کند، از آرزوهای دیرینه‌ی مردم افغانستان است.

اندیشه‌های سید جمال‌الدین در مورد مبارزه با استبداد و لزوم حاکمیت قانون می‌تواند مبنای تلاش‌ها برای تحقق این آرمان باشد. او می‌فرمود: “عدالت، پایه‌ی استواری هر حکومتی است.” افغانستان برای حفظ استقلال و حاکمیت ملی خود، نیازمند اتکا به توان داخلی و دوری از وابستگی به قدرت‌های خارجی است. سید جمال‌الدین همواره بر این اصل تأکید داشت و می‌گفت: “ملتی که به دیگران چشم امید داشته باشد، هرگز روی سعادت نخواهد دید.”

بزرگداشت یکصد و هشتاد و هفتمین سالروز تولد سید جمال‌الدین افغانی، فرصتی است برای تأمل در میراث گرانبهای او و درک اهمیت اندیشه‌هایش برای امروز ما. او نه تنها یک مصلح بزرگ در تاریخ جهان اسلام بود، بلکه یک راهنما برای عبور از چالش‌های کنونی جوامع مسلمان و به‌ویژه افغانستان است. با بازخوانی و به‌کارگیری آموزه‌های وحدت‌بخش، اصلاح‌طلبانه و استقلال‌خواهانه‌ی او، می‌توانیم گامی مؤثر در جهت ساختن آینده‌ای روشن‌تر و سربلندتر برای سرزمین خود برداریم.

بنیاد و شورای جهانی سادات، ضمن گرامیداشت یاد و خاطره‌ی این اندیشمند فرزانه، امیدوار است که این سیاهی بتواند زمینه‌ای برای تعمق بیشتر در اندیشه‌های او و الهام‌گیری از آن‌ها برای حل مسائل امروز فراهم آورد.